Open jouw armen

Chaos, zegt Jan Rotmans, is een symbool van hoop. Want hoe groter de chaos, hoe dieper we bij de kern van een transitie, verandering, komen. “Leer van de chaos te houden”, schrijft hij in zijn boek Omarm de chaos.

Ervaar jij nu dat we in een chaotische tijd leven? Bijvoorbeeld door de pandemie, de omgekeerde vlaggen, de activisten op de A12? Of door de boerenbedrijven die moeten worden uitgekocht, de onzekerheid voor boeren, de vervuiling bij Tata Steel? De klimaatverandering, de oorlog in Oekraïne? Het toeslagen schandaal? Het gehakketak van politici?

Ik denk het wel. De crises buitelen over elkaar heen, en elke crisis lijkt iets van ons te eisen. We moeten veranderen, volgens Jan Rotmans, want anders worden de problemen onoplosbaar. ‘Transitie’ is nodig.

Maar liefst tien crises onderscheidt Rotmans. Tien transities zijn nodig. Samen zorgen ze voor een “verandering van tijdperk”.

Transities beginnen klein. Er ontstaan nieuwe ideeën, experimenten, bewustwording. Het is nog niet groot, niet veel mensen zien dat er iets verandert.

Naarmate de tijd vordert, sterven veel ideeën een stille dood. Andere experimenten blijken succesvoller, en zo begint verandering te groeien. Het kan nog alle kanten op, en de groep mensen die er mee te maken hebben wordt langzaam groter.

En op een gegeven moment is ‘t wel duidelijk dat er iets gaat veranderen, en steeds meer mensen merken dat. En dan komt er een kantelpunt, of een kantelperiode. Dan is de verandering eigenlijk niet meer te stoppen. Het nieuwe blijkt beter, en verdringt het oude.

Ken je er kleine voorbeelden van? Neem smartphones. We waren blij verwonderd over die Nokia’s, en toen kwam er iets beters, en op een gegeven moment had iedereen een smartphone.

Omdat de meeste mensen de kleine innovaties en nieuwe ideeën eerst niet zien, kunnen veranderingen ons soms overvallen. Maar, schrijft Jan Rotmans, als je nou maar diep genoeg kijkt, dan kan je het wel zien aankomen. Eigenlijk zijn het die diep verborgen ontwikkelingen die de richting bepalen, en niet wat we aan het oppervlak zien. We zagen vroeger die fantastische Nokia’s en we dachten dat ‘t de toekomst had. Maar ondertussen werden allang nieuwe data technieken ontwikkeld, en touchscreens, en waren er ideeën voor muziek en foto’s op een telefoon. En apps. Dat zagen we nog niet, maar het bleek de toekomst.

Jan Rotmans illustreert het met een strofe van Stef Bos:

De golven zijn de dagen

De dagen van het jaar

En het lijkt of zij vertellen

Hoe het ons vergaat

Maar de onderstroom

Die niemand ziet

Bepaalt de richting

Op elk gebied

Ter bemoediging geeft Jan Rotmans voorbeelden van vernieuwingen in die ‘onderstroom’. Hij ziet het als innovaties die de huidige crises gaan oplossen, kleine tekenen van verandering die aanstaande is.

Door goed in de onderstroom te kijken, kan je transities sturen. Je kunt bepaalde innovaties stimuleren, met fiscale of financiële impulsen (belastingen, subsidies). Je kunt wetten maken. Of bepaald gedrag stimuleren.

Mensen maken systemen en systemen vormen mensen. Dit betekent dat we niet machteloos zijn, maar zelf iets kunnen doen, schrijft Jan Rotmans.

Kleine borreltjes worden golven en dan woeste baren, chaos lijkt ons te overvallen, en dan kantelt het. Omarm die chaos, want daarna wordt het beter.

Is dat zo? En is het voor iedereen zo?

Er moet een Ministerie van Afbraak komen, zegt Rotmans, want dan kunnen we de oude structuren beter opruimen, en vernieuwing versnellen. Maar dat geldt alleen als je die verandering ook wilt.

En zoals ik gisteren liet zien, is het maar de vraag of iedereen dezelfde verandering wil. Niet alleen Jan Rotmans kijkt diep in die onderstroom, maar ook politieke partijen, zoals BBB. Die ziet van alles borrelen, maar wil het in de kiem smoren. “De zeggenschap van voedselproducenten bij de waterschappen blijft behouden om zo de voedselproductie veilig te stellen”, zegt BBB. Zij willen geen democratische transitie.

En je kunt ook in de onderstroom kijken, en zien dat er iets borrelt met bijvoorbeeld gender. Dat kan je gaan stimuleren, door het in verband te brengen met moedergevoelens. Dan tweet je dat een kinderboek moet worden verboden, waarin afgeweken wordt van het beeld van een gezin met een man en een vrouw. Of je gaat je afzetten tegen ‘wokisme’.

Een kantelpunt kan ook bereikt worden in een verandering die je helemaal niet wilt, maar een klein groepje met kwade bedoelingen wel. Op dat kantelpunt is er geen weg meer terug, zegt Jan Rotmans. Stel dat er iets borrelt en opbloeit dat te maken heeft met het uitsluiten van een bepaalde bevolkingsgroep… Stel dat iemand onrustgevoelens aanwakkert en een zondebok goed kan gebruiken… Stel dat het kantelt naar een tijdperk waarin niet iedereen meetelt…

We kunnen de crises oplossen, dat ben ik met Jan Rotmans eens. En ik ben hem dankbaar voor het delen van zijn inzicht in transities. Maar ik denk niet dat chaos altijd betekent dat het goed komt. Het kan goed komen, het kan een kans zijn op verbetering. Maar dat is niet gegarandeerd.

Zullen we de bemoedigende aansporing van Jan Rotmans toch maar omarmen? Want ik denk dat we de veranderingen niet kunnen ontwijken.

Als jij deze tijd ook ervaart als chaotisch, dan vergt dat iets van je. Het maakt je ongerust. Dat is zo als je opziet tegen verandering, of het eigenlijk niet wilt, wat natuurlijk jouw goed recht is. Het is ook zo als je hoopt op verandering, maar zo weinig ziet verbeteren. Blijf er niet alleen mee zitten. Sluit je aan bij anderen, bij wie het goed voelt. Open samen je armen, voor alles dat op ons af komt. Ik ben er van overtuigd dat als we het samen doen, alles dat komt aanpakken, ook als we het maar half eens zijn, we beter uit de chaos kunnen komen. En dan komt er een tijd van rust.

Ik hoop dat we bij elkaar kunnen blijven, voorstanders, tegenstanders, ‘middenstanders’, iedereen telt mee. Wat er ook komt.

Hoe groter de afstand

Hoe beter je zien kan

Waar je vandaan komt

Waarheen je gaat

Hoe meer dat je geeft

Hoe meer dat je krijgt

Hoe meer je iets loslaat

Hoe langer het blijft

Open jouw armen

Open jouw armen voor alles dat komt

Open jouw armen

De weg naar de stilte gaat dwars door de storm

RJV

Het eerste fragment komt uit de song De Onderstroom van Stef Bos

Het tweede fragment is uit de song Ruimte van Stef Bos