Betekenis?

Voor tuimelaars geldt 'hoe meer vrienden, hoe meer nageslacht', en dit zal vast evolutionair bepaald zijn, maar ze ervaren natuurlijk geen genetisch programma, maar vriendschap, betrokkenheid. Betekenis dus.

Onze Denker des Vaderlands, Paul van Tongeren, ziet dit niet.

Paul van Tongeren denkt dat dieren geen ‘zelfbewustzijn’ hebben. Dit is niet makkelijk te meten maar het is wel breed aanvaard dat de ‘spiegeltest’ zelfbewustzijn heeft aangetoond bij mensapen, dolfijnen, eksters en olifanten. (Je plakt een sticker op het lijf van een olifant, bijvoorbeeld, op een plek waar 'ie 'm niet kan zien, en nog een sticker op een plek waar hij het alleen in de spiegel kan zien. Dan zet je ‘m voor de spiegel. De sticker die hij ziet, trekt hij er af. Dus hij weet dat hij zichzelf ziet, in die spiegel.)

Nog moeilijker te meten is het belangrijkste thema voor onze Denker des Vaderlands: Betekenis. Voor Paul van Tongeren wordt alles gedragen door ‘betekenis’, alles wat bij menselijk leven hoort en alles wat er überhaupt te denken valt. Hij vindt geloof ik, dat niet-menselijke dieren geen ‘betekenis’ kunnen geven.

Niet mee eens.

Wat is dat, betekenis geven? Stel dat een dolfijn op de bodem van een bassin blijft liggen, geeft hij ‘ademhalen’ dan de betekenis van leven, en niet meer naar boven gaan de betekenis van sterven?

Of als een schildpad op z’n rug ligt te spartelen, en z’n vrienden schieten hem te hulp, ze duwen ‘m samen overeind. Welke betekenissen zien wij dan? Teamwork? Vriendendienst? Naastenliefde? En welke betekenis geeft die schildpad eraan? (Bekijk het filmpje hier.)

Of als een jonge chimpansee de vrouw van zijn baas naar een plek buiten het zicht van haar man voert, en met haar afspreekt elkaar te ontmoeten op een afgelegen plek in het bos? Geven zij dit dan de betekenis van ‘overspel’? (Frans de Waal, zijn wij slim genoeg om te weten hoe slim dieren zijn, blz. 248.)

Of als een moeder gnoe ziet dat haar jong gegrepen wordt door leeuwen, en zonder omkijken moet doorrennen met de kudde? Voelt ze pijn in het hart? Geeft ze dit verlies de betekenis van ‘falen’, en van ‘verdriet’?

Het antwoord op deze vragen is volgens mij niet dat alleen menselijke dieren betekenis kunnen geven. Maar dat andere dieren waarschijnlijk andere betekenis geven, betekenissen uit hun universums, die wij niet (meer) kennen. Vandaar dat ik gisteren hoopte op een Denker des Vaderlands onder de gorilla’s, die ons kan helpen met het bespreken van dierenrechten.

Paul van Tongeren wijst zelf de weg naar dit inzicht: “Wat ik ervaar, is geen genetisch programma, maar bezorgdheid, verdriet, trots, liefde. Dat wil zeggen: betekenis”, zei van Tongeren in een ander interview. Daarom heeft het volgens hem weinig zin om te zeggen dat menselijk gedrag ‘gewoon evolutionair bepaald’ is.

Volgens mij is dat voor andere dieren precies zo.

Ik las bijvoorbeeld eens in NRC dat mannelijke tuimelaars met veel vrienden meer nageslacht verwekken dan hun soortgenoten met minder vrienden. Maar het zal toch niet zo zijn dat ze denken, kom, laat ik veel vrienden maken, dan krijg ik veel kinderen? Tuimelaars zijn ook individuen die geen genetisch programma ervaren, maar vriendschap, betrokkenheid. Betekenis dus.

'k Hoop dat onze Denker des Vaderlands dit alles eens meeneemt in zijn verwondering over betekenis.

RJV